Ütopik Sosyalistlerin Deney Köyü New Lanark

İskoçya’nın Glasgow kentine 40 kilometre uzaklıktaki New Lanark, 18’inci yüzyılın sonunda sıradışı bir sosyal deneye sahne olmuştu.

Vahşi kapitalizm çağında akıntının tersine kürek çeken işveren Dale, mucit Arkwright ve ütopik sosyalizmin kurucusu Owen el ele verip başarılı bir tekstil fabrikası kurdu. İşçilerine modern köy inşa edip çalışma, yaşam koşullarını düzelttiler. Başarıları Avrupa’yı etkiledi.

Bugün New Lanark yılda 400 bin kişinin gezdiği bir müze. Teknolojik, mimari ve insani değerler açısından önemi nedeniyle 2001’den bu yana UNESCO Dünya Mirası Listesi’nde.

Bir Haziran ayında Dünya Mirası Gezginleri Derneği olarak, İngiltere, Galler, İskoçya ve İrlanda’yı kapsayan 15 günlük geziye çıktık. Amacımız, İngiltere’den UNESCO listesine giren 28, İskoçya’dan 2 yeri görmekti. Gezi boyunca gördüklerimden çok etkilendim. Hepsi farklı UNESCO kriterlerinden listeye girmişti. Bana en ilginç gelen New Lanark oldu.

Listeye alınma gerekçesi şuydu: “Belli zaman diliminde veya kültürel mekanda mimarinin veya teknolojinin, anıtsal sanatların gelişiminde, şehir planlamasında ve peyzajların yaratılmasında, bu bilimlerle insani değerler arasındaki önemli etkileşimi göstermesi!”

MÜKEMMEL PEYZAJ SİSTEMATİK YAPILAR

2012 Londra Olimpiyatları’nın açılış töreninde İngiltere’ye yaraşan şovları ekran başında ilgiyle izlemiştik. Anavatanı İngiltere olan Sanayi Devrimi sahanın her tarafında başarıyla canlandırılmış, dokuma tezgahları ve kömür madenleri adeta gözümüzün önünde işler hale getirilmişti. Konu sanayi olunca tabii ki İngiltere’nin UNESCO Dünya Mirası Listesi’nde sanayi ile ilgili yerlerin olduğunu görüyoruz. Bunlar içinde en çarpıcı olanı dokuma fabrikalarının yanında kurulan basit bir köyün, endüstriyel modele dönüşerek yarattığı New Lanark. 2001’de Dünya Mirası kabul edilen New Lanark, Glasgow’un güneyinde, Lanark kenti yakınında.

Otobüsümüz belli noktadan sonra koruma alanına giremediği için bizi tanıtım levhası önünde bıraktı. Levhayı geçip tepeye geldiğimizde aşağıdaki köyü gördük. Orman içindeki yerleşim olağanüstü görünümüyle nefeslerimizi kesti. Manzarayı hissetmek için dik yokuştan aşağıya yavaşça süzüldük. Seyir noktalarında durup, örnek köyü uzaktan hayranlıkla izledik. Yapımına 1785’te başlanan köy, sistematik yerleştirilmiş taş binaları, aralarındaki çevre düzeni ve peyzajıyla mükemmel bir bütünlük içindeydi.

Bugüne ulaşana dek çok az fiziksel değişime uğramıştı. 1968’e kadar faaliyete devam etmişti. Bugün artık özel koruma alanı. Ana girişe ulaştığımızda köyün her köşesini ziyaret edebileceğimiz “Pasaport Bilet”imizi alıp, rehberin peşine takılıyoruz. Önce köy hakkında genel bilgi veren tanıtım filmini izliyoruz. Türkçe dahil 24 dilde tanıtım broşürleri var.

GEÇMİŞİ YAŞATAN FABRİKA

New Lanark’ta 18’inci yüzyıldan kalan Birinci Fabrika bugün Clyde Nehri manzaralı 38 odalı butik otel. Ayrıca gençler için mükemmel bir hostel var. Başka bir fabrika ise geçmişi yaşatmak adına bugün de işleyen tezgahlarıyla ziyarete açık. Buradaki canlandırmalar o kadar gerçekti ki, bir zamanlar yaşları 5 ila 10 arasındaki erkek çocuklarının aralıksız çalışan bu tezgahlara yağ sürmek için koşuşturmaları, kız çocuklarının yerlerdeki fazla pamuk parçalarını bir an önce süpürme telaşı sanki biz oradayken de devam ediyor gibiydi.

Gezinin sonlarına doğru 1820’lerin, 1930’ların yaşam koşullarının sergilendiği Dokuma İşçileri Evi’ni, Robert Owen’ın orijinal dükkanıyla, evini, hayat tarzı ve sosyal reformlar için yaptığı çalışmalar hakkında bilgi veren sergiyi ve dönem kıyafetlerinin teşhir edildiği salonu görmek üzere köye dağıldık. Her biri farklı tarih dersiydi.

LANARK’IN ZAMAN TÜNELİ

Artık, bütün bu gördüklerimizi ve anlatılanları bütünleştireceğimiz “Zaman Tüneli”ne girebiliriz. İkişer ikişer bindiğimiz vagonlar bizi karanlık koridorlarda 15 dakikalık tura çıkardı. Yanlarına geldiğimizde fotoselli aydınlanmayla karşıma aniden çıkan canlandırmalar burada da o kadar gerçekti ki, yanlarından geçerken Owen’ın elini sıkmak, bakkaldan elma almak, bir eve konuk olmak istedik. Asıl hoşluk bitiş noktasındaki anı fotoğrafı çekimi için oluşturulan dekorlardı. Dönemin kıyafetlerini taşıyan kadınlardan birini seçip boşluk kısmına kafamızı sokup, “biz geçmiş ama aynı zamanda geleceğin de bir parçasıyız” cümlesi altında çektirdiğimiz fotoğrafla geziyi taçlandırdık.

Artık restorana gidip soğuk bir İngiliz veya İskoç birasıyla bir şeyler atıştırma ve keyif zamanı...

Yolunuz bir gün Glasgow’a düşerse bir dünya mirası olmayı gerçekten hak etmiş bu özel köye, New Lanark’a zaman ayırın. Gittiğinize, gezdiğinize değecek... (www.newlanark.org)

OWENİZM BURADA DOĞDU

Sanayi Devrimi’yle beraber artan işçi talebi barınma sorunu yaratır. Çözümü için fabrikaların yanı başında yerleşim birimleri oluşturulur. David Dale’in pamuklu dokuma fabrikaları için de aynı durum geçerlidir. Mucit Richard Arkwright’ın Clyde Nehri’nin suyundan elde ettiği enerjiyle çalıştırdığı makineler endüstri devriminin öncülerinden biridir. Dale bu fabrikanın yanına işçiler için kum taşından konutlar inşa ettirir. 1820’de köyün nüfusu 2500’e ulaşır. New Lanark, İngiltere’de zamanın en büyük pamuklu mensucat üretim merkezi haline gelir.

ÇOCUK İŞÇİLERİ YASAKLADI İŞÇİSİNE AKŞAM OKULU AÇTI

Dale’in damadı, ütopik sosyalizmin kurucusu Robert Owen 1800-1825 arasında fabrikanın yönetimini üstlenir. Ticareti geliştirir, genişletir. İşçilerin kötü çalışma koşullarını düzeltmek, yaşam kalitesini yükseltmek için kafasındaki hayırsever, sosyal reformist fikirleri uygulamaya koyar. Komünal bir sistem yaratır.

O dönemde tüm fabrikalarda çok sayıda çocuk işçi çalışmaktadır. Owen çocukların çalıştırılmasını yasaklar, New Lanark’ta anaokulu ve ilkokul açar, kızını da bu okula yazdırır. Dışardan öğretmen getirtir. Ziyarete açık sınıflardan birini gezdiğimizde çok şaşırdık. Owen zamanında sınıflarda müzisyenler görevlendirilmişti. Eğitimde kullanılan malzemeler de çok etkileyiciydi. Bir zamanlar çocukların oturduğu minik sıralara sığmaya çalışarak verilen bilgiyi dikkatle dinledik. Öğrencilerin formalarıyla resim çektirdik, masalardaki ufak siyah tahtalara geçmişe atfen mesajlar yazdık.

Owen, işçilerini eğitmek için akşam okullarını başlatır. Bu belki de dünyadaki ilk uygulamadır. İşçilerle iş verimliliğini artırmanın yolunu arar. Çalışma saatlerini azaltır, mola sürelerini sıklaştırır, yemek mönüsünü yeniden düzenler. Dil, ırk farkını ortadan kaldırır. Ziraat alanında kooperatifçiliğe önem verir, köyde bakkallar açıp kaliteli malların direkt olarak işçiye ucuza satılmasını sağlar.

SAĞLIK HİZMETİ ÜCRETSİZDİ

Yaşam kalitesini arttırmaya yönelik olarak hijyenin sağlanması için pis kokan sokaklar temizlenir, çöpler uzağa taşınır, altyapı düzenlenir, kirliliğe son verilir. İnsanlar sık yıkanmadığından bulaşıcı hastalıklar hızla artmıştır. Clyde Nehri‘nden su sağlanarak yıkanma olanakları geliştirilir, dışardan getirtilen doktorlarla ücretsiz sağlık hizmeti verilir. Köyün her tarafına hızla ulaşabilmek için doktorlar köyde atla dolaşır.

Robert Owen’in New Lanark’ta kurduğu sistem ülkeyi ve Avrupa’yı etkiler. İngiltere’de 1830’larda sendikalar, ticaret odaları kurulmaya başlar. Owen’in sosyal reformcu yaklaşımı ve işçi teşkilatlandırılmasıyla ilgili fikirleri Owenizm adıyla tarihe geçer.