Siyah-Beyaz Güney Afrika'da Yaşam

Benim 80’li yılların ortasına tekabül eden ortaokul hayatımın en popüler şarkılarından biri “Gimme Hope Jo’anna”ydı. Eddy Grant söylerdi. Biz de partilerde, diskolarda, şarkının “Hope” kısmında hop hop zıplayarak dans ederdik. Bu son derece neşeli şarkının neden bahsettiğini birazcık bilsek de protest tavrını ve içerdiği göndermeleri yarım yamalak İngilizcemizle kavramaktan acizdik. O yüzden Eddy Grant’in şarkıda Jo’anna diye seslendiği kişinin, bir kişi olmayıp Johannesburg’daki ırkçı beyaz hükümet olduğunu da yıllar sonra anladım. Zaten ben “apartheid”ın ne olduğunu da tam olarak bilmiyordum, çünkü aklım hayalim almıyordu böyle bir şeyi. Eddy Grant, benim gibiler durumun farkına varsınlar, protesto etsinler, “Jo’anna” üzerinde baskı kursunlar diye yapmıştı bu şarkıyı.  
Well Johanna she runs a country
She runs in Durban and the Transvaal
She makes a few of her people happy, oh
She don't care about the rest at all
She's got a system they call apartheid
It keeps a brother in a subjection
But maybe pressure can make Jo'anna see
How everybody could a live as one

Güney Afrika’daki gündelik hayat hakkında fikir sahibi olmaya ve siyahlarla beyazlar arasındaki görünmez çizgileri hissetmeye başladığım ilk an, Durban’dan iki saat mesafedeki Margate’de kalacağım motele vardığım andır. Motel dediğim, Avusturyalı-Güney Afrikalı bir çiftin villası aslında. Kendileri villanın bir bölümünde yaşayıp kalan kısımdaki odaları kiralıyorlar. Daha bahçe kapısından girerken büyük, kırmızı harflerle yazılmış, tuhaf bir tabela ile karşılaştım: “ARMED RESPONSE”. Daha sonra birçok evin üzerinde de göreceğim bu tabelalar, burada oturanların mülklerine izinsiz girenlere silahla karşılık verme hakkı olduğunu söylüyor ve uyarıyor: “Evime, hatta bahçeme girme, vururum!” Ertesi sabah aydınlıkta daha iyi fark ediyorum; bulunduğumuz semtteki eli yüzü düzgün müstakil evlerin tamamı, yüksek duvarlar ve elektrikli tellerle çevrilmiş, Armed Response tabelalarıyla donatılmış durumda. Görünen o ki beyazlar lüks villalarda düpedüz hapishane hayatı yaşıyor.
 
Bugün elektrikli çitler ardında yaşayan beyaz adam, Güney Afrika’nın varlığından Portekizli Bartolomeu Dias’ın 1488’de Ümit Burnu’nu keşfetmesiyle haberdar olmuş. Bir süre sonra, başka bir Portekizli olan Vasco de Gama buradan geçip Hindistan’a ulaşmayı başarınca İpek Yolu’na alternatif bir yol bulunmuş. 1600’lü yılların ortasından itibaren önce Avrupa-Hindistan arasında ticaret yapan, dünyanın ilk çokuluslu şirketi Dutch East India Company’nin gemileri için bir ikmal noktası kurulmuş Cape Town’a; ardından maceraperest, çiftçi Hollandalılar buraya göç etmeye başlamış. Dikkatinizi çekerim, burayı ilk keşfeden Batılı millet Portekizliler olmasına rağmen gelip yerleşenler Hollandalılar oluyor. Kendi dillerinde Boer (okunuşu Bur) deniyor bu çiftçilere. Bugünkü beyaz nüfusun yarısından fazlasının atası bu Boer’lar.

Geri kalan beyazların atası ise, 1795’te Cape Town’a el koyup “Burası benimdir,  dünyanın en kuvvetli devleti olarak burayı ben sömüreceğim” diyen İngilizler. Aslında dertleri Hollandalılarla değil, Fransızlarla. Fransızların kendilerinden erken davranıp burayı kolonileştirmesinden korktukları için koşa koşa Güney Afrika’yı işgal etmişler. Hollandalılar ne yapsın, bir süre sonra daha kuzeye ve iç bölgelere çekilip kendi eyalet/devletlerini kurmuşlar. Bunlardan biri Orange State, diğeri ise Transvaal. Yerlileri köleleri olarak kullanmaya devam ederek bir süre mutlu mesut yaşamışlar. Derken bir gün elmas ve altın madenleri bulunmuş Boer topraklarında. İngilizler madenlerden pay istemiş ve Boer-Anglo savaşları patlamış. 1902’de İngilizler galip gelmiş, topraklar birleştirilmiş. 
 
Bu arada filler tepişirken çimenler ezilmiş tabii. 1924’te ırkçılık resmileşmiş. 1934’te de siyahların seçme, seçilme ve vatandaşlık hakları ellerinden alınmış. Nazi Almanyası’nda bile olmayan resmi ırkçılık dünyadan yükselen tepkilere rağmen tüm şiddetiyle yıllarca devam etmiş.
 
Eddy Grant’in şarkısı nasıl bir etki yarattı bilinmez, ama yıllarca süren uluslararası baskılara rağmen burnundan kıl aldırmayan Jo’anna’nın tavrını değiştiren olaylar zinciri, komşusu Namibya’nın 80’li yılların başında Almanya’dan bağımsızlığı kazanmak için çıkardığı isyanlarla başladı. Komşuda pişen Güney Afrika’ya da düştü, siyahlar daha sert isyan etti, hükümet daha sert müdahale etti, ortalık daha bir kan revan oldu, uluslararası camiadan protestolar daha yüksek sesle çıkmaya başladı... Derken 1990’da başkanlık el değiştirdi. Yeni başkan Frederik Willem de Klerk seçildikten hemen sonra Nelson Mandela başta olmak üzere birçok tutukluyu salıverdi, ırkçı yasalar kaldırıldı, siyahlara yeniden seçme ve seçilme hakkı tanındı. 1994’teki ilk serbest genel seçimlerinde Nelson Mandela’nın başında olduğu ve halen hükümet olan African National Congress (ANC) yönetime geldi. Bu iki adam 1993’te birlikte Nobel Barış Ödülü’nü aldılar. 

Bugün Güney Afrika Cumhuriyeti’nde 41 milyon siyah, 6 milyon kadar da beyaz yaşıyor. Ama hızla azalıyormuş beyazların sayısı. Meslek sahibi beyazlar Avustralya’ya, Amerika’ya göç ediyormuş. Sebep: Beyazlara karşı yükselen şiddet. Güney Afrikalı arkadaşım Henry beyazlar arasında yapılan bir şakayı anlatmıştı:

- Bir beyaz turist ile bir ırkçı beyaz Güney Afrikalı arasındaki fark nedir?
- 15 gün.
 
“Beyazların çoğu ırkçıdır burada” demişti. “Ama bu son yıllarda aşırı arttı. Siyahların beyazlara karşı işlediği suçlar yüzünden... Jo’burg’de hiçbir beyazın can güvenliği yok. “Margate’teki ev sahibimiz Herbert’e göre beyazların evlerinin alarmı çalınca polisler daha geç geliyorlardı. Umkomaas’ta evlerine konuk olduğumuz Dietmar Posch - Rafaella Schlegel çiftinin tecrübesi daha üzücüydü: Dietmar birkaç sene önce bir siyah tarafından sokakta sebepsiz yere, ölesiye dövülmüştü. Bugün elmacık kemiği yerine platin tabaka taşıyordu sağ yanağında.
 
ANC, yani siyahlar, 14 yıldır iktidarda olmasına iktidardalar. Fakat hükümetteki yolsuzluklar ve cahillikler yüzünden, iktidarda olmanın iyileştirici etkisini günlük hayatlarında pek görememişler. Hala en kötü işlerde, en düşük ücretle çalışıyorlar. Güney Afrika’nın zenginlikleri ve ekonominin çarkları hala beyazların elinde. Siyahlar kendi ülkelerinin efendileri olamıyorlar bir türlü. Bu yüzden ırkçılık kanunlardan silinmiş olsa da,  kalplerden silinmiyor kolay kolay. Derinleşip duruyor karşılıklı.
 
1994’te yeni iktidar, yeni anayasa ile başlamış işe ve her etnik kökene eşit davranma hassasiyeti ile İngilizce ve Afrikaans dışında, Zulu başta olmak üzere 11 yerel dili daha resmi dil kabul etmiş. Benim gözlemlediğim kadarıyla günlük hayatta İngilizceyi herkes, ama az ama çok, anlıyor ve konuşuyor. Afrikaans ise beyazların çoğunluğunu oluşturan Boer torunlarının dili, Flamanca’nın bozulmuş bir versiyonu. Bizim Henry “Yeterince yavaş konuşursak birbirimizi anlarız” demişti Hollandalılar için. Yeterince yavaş konuşursak biz de Asya’nın yarısı ile anlaşırız, ona bakarsak.

Dünyanın geri kalanının aksine, burada zencilere hala siyah/black den(ebil)iyor. Tüm etnik dillere de kısaca black languages... Ama Güney Afrika yalnızca siyahlardan ve beyazlardan oluşmuyor; bir de “renkliler” var!
 
“Renkliler”, Dutch East India Company’nin 1600’lü yılların ortasından itibaren çalıştırmak üzere Malezya ve Endonezya’dan buraya getirdiği Malaylar (ve bunlardan beyazlar ya da siyahlarla karışarak melezleşenler). Yine çalıştırılmak üzere getirilen Hintliler ve ticaret yapmak üzere getirilen Çinliler ülkenin diğer azınlıklarını oluşturuyor. 94’te sesleri biraz daha kuvvetli çıksaymış Malayca, Sanskritçe ve Çincenin de resmi dil sayılması içten bile değilmiş bana kalırsa...
 
Cape Town yakınlarındaki Simon’s Town’da gittiğimiz bir restorandaki garson kızlardan birinin ensesinde ay-yıldız dövmesi görünce dayanamadım sordum. Meğer bu restorandan önce, Akdeniz’de dolaşan büyük tur gemilerinden birinde garsonluk yapıyormuş Cathy. Türkiye’yi o kadar sevmiş ki Kuşadası’nda ay-yıldızı ensesine dövme olarak kazıtmış. Kumral, renkli gözlü, buğday tenli ve biraz tombulca bir kız olan Cathy konuşurken durduk yere “Ben renkliyim” diye açıklayınca, ne kadar kafa yorsam da bu ülkede kimin ne renk olduğunu bir türlü anlayamayacağıma karar verdim.
 
Rengi ne olursa olsun, bütün Güney Afrikalıları hedef alan en büyük tehdit ise AIDS. İnanılması gerçekten güç, fakat her 6 kişiden biri HIV pozitif bu ülkede. Yani yaklaşık 8 milyon kişi. Üstelik iç savaşlar ve açlık yüzünden diğer Afrika ülkelerinden kaçıp Güney Afrika’ya sığınan mülteciler bu rakama dâhil değil. Cape Town’da gördüğümüz, teneke barakalardan  oluşan ve içinde 300.000 kişinin yaşadığı hesap edilen mülteci kampının % 80’inin HIV pozitif olduğu tahmin ediliyormuş. Hastalığın yayılması kontrol edilemediği için çareyi kampı elektrikli tellerle çevirip giriş-çıkışı yasaklamakta bulmuşlar. Margate’te Herbert, ANC’nin gelecekte başkan olmasına kesin gözüyle bakılan başkan yardımcısının geçtiğimiz yıllarda genç bir kıza tecavüz ettiğini, kızın HIV pozitif olduğu ortaya çıkınca adamın “olaydan sonra” sıcak duş aldığı için kendisine bir şey olmayacağını açıkladığını anlattı. Balık baştan kokmuştu zaten, cehalet diz boyuydu, bu ülke adam olmazdı. Umkomaas’ta Dietmar-Rafaella çiftine konuk olduğumuz akşam ise misafirlerden biri, genç bir beyaz kadın, bize babasının AIDS’ten öldüğünü, annesinin ve üvey kardeşinin de taşıyıcı olduğunu anlattı sakin sakin.
 
Ne Güney Afrika’yı ne de başka bir ülkeyi tanımak ve anlamak için bu kadar kısa bir seyahat yetmez. Ama dünyaya baktığımız gözlük çerçevelerimizi değiştirmemiz için küçücük olaylar bile yeterli. Yine Henry’nin bir incisiyle bitireyim:

“Sizde trafik terstendi, değil mi?”
 
İlsu Dirgin