Altın Sahillerinde Yoksul Yaşam: Gana

Batı Afrika’nın kara incisi olarak adlandırılan koridor ülkelerine (Gana-Togo-Benin) yaptığım ilk seyahatti. Türkiye’den ayrılmadan evvel bu bölge ülkeleri hakkında sağlık ve özellikle geceleri tehlikeli oldukları konusunda derin endişeler hissetmiyor değildim. Hudut ve Sahiller Genel Müdürlüğü’ne bağlı sağlık ocağından önce Sarı Humma aşısını yaptırdım ve sonrada bu bölgede yaygın olan sıtmaya karşı ne gibi önlemler alabileceğimi öğrendikten sonra bu yolculuğa çıkmaya karar verdim.

Dubai üzerinden uzun bir aktarmayla Kara Afrika’nın dünyaya açılan kapısı olarak bilinen başkent Accra’ya 18 saatlik bir yolculuktan sonra varıyoruz. Havalimanından dışarı çıktığımız anda Gine Körfezi’nden esen ciddi anlamda sıcak bir rüzgâr bize hoş geldiniz diyor. Ekvatoral kuşakta yer alan ve yılın her ayında 30 derece sıcaklığın hâkim olduğu Gana’da, nem oranı maksimum düzeyde tutunuyor. Gece ile gündüz süresinin devamlı eşit olduğu bu coğrafyada, gece ile gündüz ısı farkı da çok düşük.

Yerel rehberimiz Benjamin ile tanıştıktan ve son derece yüksek kakao ağaçlarının arasından yaptığımız yolculuktan sonra, başkent Accra’ya aşağı yukarı 20 km kadar uzakta olan Coco sahilindeki Beach Resort Oteli’ne yerleşiyoruz. Dünyanın en ciddi trafik sorunlarından biri de anladığım kadarıyla Accra’da. Çift yönlü bir yolun her iki yönünü de aynı istikamette giden araçlar doldurduğundan burada, ilerlemek bir yana kıpırdamak mümkün değil. Bir kaos… Ciddi bir duman ve rutubet kokusu havaya hâkim. 

Yerleşim olarak çok ciddi bir sahaya yayılmış olan başkent Accra ile her ne kadar Ganalılar övünse de övünülecek pek bir yönünün olmadığı ortada. Kerpiçten evler, Avrupa’dan bir şekilde ülkeye sokulmuş; terk edilmiş eski arabalar ve araba lastikleriyle çirkin bir görüntü kirliliğinin tüm ülkeye yayıldığını gözlemlememek olanaksız.

Ekvatoral kuşakta yer alan Gana’nın, Atlantik Okyanusu Gine Körfezi’ne 550 km kıyısı bulunmakta olup adını da bundan 700 yıl önce bu topraklarda hüküm sürmüş eski bir Afrika İmparatorluğu’ndan aldığı bilinmektedir. Birçok kaynakta Golden Beach olarak da bilinen bu bölge zengin altın madenleri, birçok Avrupa ülkesinin bu bölgelere yerleşmesine sebep olmuş.

Altının yanı sıra dünyanın en fazla kakao üreten ülkesi olması da Avrupalıların bu bölgelere yerleşmesine ciddi anlamda vesile olmuş. Kakaodan sonra en fazla kereste üreten Gana, özellikle kuzeyinde bulunan ve Aşanti Krallığı’nın da başkenti sayılan Kumasi adlı şehrinden dünyaya büyük oranda kereste ihraç etmektedir.

Dünyanın en büyük beşinci büyük baraj gölü olan, Volta Nehri üzerindeki Akosombo Barajı da Gana’da olmasına rağmen gerek ekonomik çalkantılar gerekse iyi bir yönetim anlayışının ülkede egemen olmaması nedeniyle iyi derecede kullanılamamış. Dünyanın en büyük yapay su depolarından biri olan bu barajdan elde edilen elektrik, çevre ülkelere özellikle Togo, Benin ve Fildişi Sahilleri’ne satılıyor.

Eski adı Yukarı Volta olarak bilinen ve bugünkü Burkina Faso’dan doğarak Gine Körfezi’ne dökülen Volta Nehri, Gana için yaşamsal bir öneme sahip olmasına rağmen ülkede içme suyunun bulunmayışı Gana halkının dışarıdan taşıma sularla hayatlarını idame ettirmesine sebebiyet vermiş. Başkent Accra hariç, nerede ise hiçbir yerde altyapı yok ve evlerde kullanılan günlük atık su, kanallar vasıtasıyla sokaklarda evlerin önünden geçerek nehirlere kavuşuyor. Bu durumun ne derece büyük bir koku ve pislik yaydığını sanırım anlatmaya gerek yok. 
Göl üzerinde yaptığımız bir sandal gezisinde, gölün çevresinin yemyeşil tropik ağaçlarla kaplı, kıyısında hemen hemen her yerinde sazlardan yapılmış barınak tarzındaki köy evlerinin bulunduğunu gözlemliyorum. Su, yanı başlarında olmasına rağmen içeride suyu bulunmayan ahalinin tüm temizlik(!) işlerini göl kıyısında yapmaları çok ilginç. Çamaşır ve bulaşıklarını aynı yerde yıkayıp bir de üzerine aynı ortamda yıkanmaları, suya girip serinlemeleri gerçekten garip bir durum. Yine göl kıyısındaki beyaz midye kabuklarından yığınlar dikkatimizi çekiyor ve öğüterek boya yapıldıklarını öğreniyoruz.

Accra’ya dönüş yolunda çok ilginç bir köylü pazarına rastlıyoruz. Bu pazarda tüm satıcılar tamamen kadın… Hemen hemen tüm kadınların başında kocaman bir leğen ve içleri aşağı yukarı en az 5-10 kg arasında değişen satılık ürünlerle dolu. Pazara ağır bir koku hâkim. Bunun en önemli nedeni de mim ağaçlarının dallarından elde edilen ve “caku” denilen odun kömürünün de pazarda satılıyor olması. Tüm tezgâhlarda da bu ürüne rastlamak olası. İçlerinden Anastasia isimli genç ve güzel bir kızın yine kafasının üzerinde tüm mutfak gereçlerini bir arada taşımayı nasıl becerdiğini anlayabilmiş değilim. Düzgün fizikleri, simsiyah saçları ve bembeyaz dişleri ile hep güler yüzlü olan Ganalı kızlar hemen hemen her yerde karşımıza çıkıyor. Gana’da kadının aile geçimine katkısının, çok büyük oranda olduğunu öğreniyoruz. Hemen her yerde çalışan kadınlara rastlıyoruz.

Yabani muzdan yapılan ve adına “plantain” denilen bir yiyecekle yine görünümü ve tadı itibariyle patatesi andıran bir bitki olan “yam” da tüm Gana’da olduğu gibi burada da satılıyor. Diğer ilginç bir durum da tuzaklarla yakalanan köstebeklerin kızartılmak suretiyle sokak pazarlarında satılması. Bütün ana yol kenarlarında bu şekilde kızarmış köstebek satıcılarına rastlamak mümkün.

Başkent Accra’da sokakları arşınlamaya başladığımızda, her an sürprizlerle karşılaşacağımı önceden bilmem beni hem heyecanlandırıyor hem de şaşırtıyor. Ölenlerin mesleklerine göre tabut imal eden bir atölyeyi ziyaret ediyoruz. İnsanların henüz ölmeden evvel siparişlerini verdikleri, büyük bir itinayla hazırlanan coca cola şişesi, cep telefonu, uçak, gemi, araba, balık, tren şeklinde hazırlanmış tabutları görünce geleneksel din anlayışının burada ne kadar önemli olduğunu anlamamak mümkün değil.

Accra’nın en önemli meydanı olan Özgürlük Meydanı, Osu Kalesi’ne giden yol ile şehrin tam merkezi arasında yer alan bir alanda. Accra’nın bağımsızlık meydanı olarak bilinen bu meydan, diğer meydanlardan çok farklı. Atlantik Okyanusu kıyısında, olimpik statlarda benzeri görülebilecek tribünlerin olduğu ve bağımsızlığın kutlandığı bir meydan olarak düşünülmesi gereken bir yer. Alanın tam ortasında yer alan özgürlük anıtının üzerinde, sosyalizmi simgeleyen yıldız bulunmakta.
 
Gana, Afrika kıtasında bağımsızlığını kazanan ilk ülke olmasıyla övünüyor. 1957 yılından İngiltere’nin idaresinden çıkarak bağımsızlığını kazanan Gana, 1960 yılından itibaren Cumhuriyet ile yönetiliyor. Gana Bayrağı kırmızı, sarı ve yeşil renklerden oluşmakta ve orta şeritte de bir siyah yıldız bulunuyor. Kırmızı o bölgede dökülen kanı, sarı altın madenlerini, yeşil ormanlarını ve siyah yıldız da Kara Afrika’daki ilk bağımsızlığı ifade ediyor.

Accra’nın liman bölgesi olan eski başkent Tema, yeni başkent Accra’ya pek de uzak sayılamayacak bir mesafede. Mim ağacı denilen ve yol kenarlarında bolca bulunan ve de ağaçlarının dallarından odun kömürü yapıldığını, yapraklarının da kaynatılıp içildiğini ve sıtmaya karşı iyi geldiğini öğrendiğimiz ağaçların arasından devam eden bir yolla sağımızda Atlantik Okyanusu, Tema’ya varıyoruz. Tema kentinin bir özelliği de tam olarak Greenwich Meridyeni’nin üzerinde yer alıyor olması. Hristiyan misyonerlerin bu hususu dikkate alarak tam meridyenin geçtiği noktaya, bir kilise inşa etmeleri ise animist dinlerden yerel halkı uzak tutmaya yönelik gayretlerinin bir parçasıymış.

Accra’da ziyaret planlarımız arasında yer alan Osu Kalesi, bugün Gana Devlet Başkanı’nın yaşadığı bir yer. Ancak ziyaret edeceğimizi söylediğimizde bırakın ziyareti, yaklaşmanın dahi imkân olmadığı bir yer olduğunu öğreniyoruz. Özel bir yolla gidilen ve yerel halk dâhil kimsenin yaklaştırılmadığı, Osu Kalesi’ni ancak uzaktan gizli olarak fotoğraflayabiliyorum.

Jakaranta (üzerlerinde ateş kırmızısı çiçekleri olan, bazen şemsiye şeklindeki tropikal bölge ağacı) ağaçlarıyla donatılmış ve Kara Afrika’nın en önemli üniversitelerinden biri olarak kabul edilen ve yirmi bin öğrencisi olan Gana Üniversitesi Accra’da ilgimi çeken en önemli yer oldu. Özellikle şirin mimari yapısı ve modern görünümlü binalarıyla başkentin genelinden ciddi anlamda ayrılıyordu. Tüm Afrika’dan öğrenci kabul edilmesi ve pozitif bilimlerin hemen hemen hepsinin eğitiminin verilmesi Gana için son derece çok önemli. Yüzlerce çeşit tropikal ağaçların arasında konuşlanmış, tek ya da iki katlı binalardan oluşan kampüs, bir mesire yeri gibi.

Bu kadar yorgunluktan sonra sadece temiz bir yatağın olduğu bir ortam yeterli ancak bunu elde edebilmek çok güç. Ertesi sabah köle ticaretinin ilk olarak başlatıldığı yer olan Cape Coast ve bu bölgeye adını veren ve ismi Portekizce de “Al Mina” maden anlamına gelen Elmina’ya doğru seyahate devam ediyoruz.

Elmina ve çevresi zengin altın madenleri ile ünlenmiştir. Bu bölgeye Altın Kıyısı adı verilmektedir.1471 yılında Avrupa’dan ilk Portekizliler bu bölgeye gelmişler ve fildişi, altın, kakao, baharat ticareti yapmışlar. Daha sonra bu bölgeye gelen Hollandalılar, Portekizlileri buradan uzaklaştırmışlar ve İngilizlerin yaptıkları Elmina Kalesi’ni onararak köle ticaretinin merkezi yapmışlar. Bugün dünyaya insan hakları dersi veren Avrupalılar, Gana’nın kuzeyinde yer alan, Kumasi Bölgesi’nden getirdikleri yerel halkı Last Bath denilen yerde son kez banyo yaptırıp, ilaçladıktan sonra 300 km ilerde bulunan St. George Kalesi’ne getirip buradan gemilere bindirerek aylarca süren yolculuklarla, Karayiplere ve Amerika’ya göndermişler. Kölelerin kaçmasını engellemek adına, sarnıç şeklindeki hücrelerin demir kapıları sadece okyanusa açılıyor ve yanaşan gemilere sandallarla buradan bindiriliyorlarmış.
 

St. George Kalesi’nde, kölelerin gemi beklerken yaşadıkları hücrelerin duvarlarında onların haykırışlarını ifade eden birçok figür, resim ve yazılar halen duruyor. Hücreler en fazla 40 metrekare bir alandan ibaret. Köleler, yeme, içme ve her türlü ihtiyaçlarını bu hücrelerde karşılamış.
 
Köle ticareti her ne kadar 1814 yılında resmen yasaklandı ise de 1871 yılına kadar Hollandalıların ve İngilizlerin etkisi ile gizli olarak devam etmiş.

Elmina Sahili, rengârenk bayrakları olan ve Kudoo denilen balıkçı tekneleri ile dolu. Burası, sabah saatlerinden itibaren hummalı bir çalışmanın olduğu bir yer. Yüzlerce balıkçı, burada, yeni sefere çıkabilmek için ağlarını tamir ediyor, sandallarını boyuyor. Salı günleri, buradaki balıkçılar, deniz tanrısını üzmemek ve kızdırmamak için denize açılmıyorlarmış.

Elmina’dan dönüş yolunda ise Afrika’nın en iyi korunmuş milli parklarından biri olan Kakum Milli Parkı’nı ziyaret ediyoruz. Cape Coast’a bir saatlik bir mesafede, yağmur ormanlarının kalbinde yer olan bu parkta, insanı dehşete düşüren köprülerden geçiyoruz. Onlarca metre yükseklikteki ağaçlara bağlanan iplerle oluşturulmuş bu asma köprülerden geçerken son derece dikkatli olmak gerekiyor.
 

Göz alabildiğine uzanan ve yeşilin her tonunu barındıran yağmur ormanlarının ve uçurumların üzerinden, parkın belli bölümlerini birbirine bağlayan bu köprülerden, izlenen manzara harika. Yoğun nemin etkisi ile yağan yağmur ise bu manzaraya bambaşka bir renk katıyor.

Bu yorgunluğun üzerine, yerel bir içecek olan Gari içiyoruz. Gari, kasava denilen bir bitkinin kurutulması suretiyle elde edilen bir tozun, su ve şekerle karıştırılması ile yapılan bir içecek.

Batı Afrika’nın dünyaya açılan kapısı olarak bilinen Gana, her şeye rağmen bölgenin en gelişmiş ülkesi ve bir finans merkezidir. Avrupa’nın sayılı başkentlerinden ve Afrika’nın önemli şehirlerinden ulaşımın daha kolay olduğu Gana’ya, günümüzde artık Türk Hava Yolları da direkt uçmaktadır.
 Suat ŞİMŞEK