1071 Malazgirt Savaşı zaferiyle Türklere Anadolu’nun kapıları açılmış, Türkleşme ve İslamlaşma süreci başlayarak kısa sürede yerleşilen kentlerde imar faaliyetlerine öncelik verilmiştir. Fethedilen yerleşimlerde askerî, dini ve sivil/sosyal içerikli çok sayıda yapı ya da yapı toplulukları inşa edilmiştir.
Anadolu Selçuklu mimarisinde yapılar bağımsız/tek yapı, bir yapının içinde, bir ya da birden çok yapılara bitişik, yapı topluluğu/külliyeler içinde bitişik veya serbest tasarımlı gibi farklı konumlarda karşımıza çıkarlar.
Dini yapılar içinde en yaygın grubu oluşturan ibadet yapıları; cami, mescit, köşk mescit, namazgâh gibi çeşitlilik gösterir. Şehir merkezlerinde özellikle ticaret dokusunun yoğun olduğu bölgelerde ulu camiler karşımıza çıkar. Daha küçük ölçekli olan mescitler çoğunlukla her mahallede konumlanır. Köşk mescitler Anadolu’daki ikisi sultan (Aksaray ve Tuzhisar Sultan hanlar), biri vezir (İshaklı Han), diğeri tacir (Ağzıkara Han) yapısı olan dört hanın avlusunun ortasında yer alır. Namazgâhlar yerleşim merkezinin uzağında/dışında önemli hac ve kervan yolları üzerinde bulunur.
Camiler enlemesine yöneliş gösteren/mihraba paralel sahınlı, boylamasına yöneliş gösteren/mihraba dikey sahınlı, çok bölüntülü, tek mekânlı, merkezi, eyvanlı ve ters T tipleri olarak çeşitlilik gösterirler.
Dini yapılar arasında anıtsal mezar/gömüt yapıları türbeler/kümbetleri, tarikat yapıları içinde asitane, hanikah, Mevlevihane, tekke, zaviye gibi yapıları ele alabiliriz.
İki katlı olan Selçuklu türbelerinin alt katı mezar odası/mahzen/mumyalık, üst katı sanduka odası ya da mescit işleviyle kullanılmaktadır.
Türbeler; gövdelerinin biçimine göre kare, dikdörtgen, çokgen prizmal (beşgen, altıgen, sekizgen, oniki gen), silindirik, dilimli, eyvan kuruluşunda tanımlanır. Türbelerin gövdeleri için kubbe, dıştan gövdelerin biçimine göre piramidal ya da konik külahla örtülüdür.
Tarikat yapılarından bazıları kapalı avlulu medreselerin plan özelliklerini yineler. Örneklerin çoğunda kapalı avluya eklemlenen eyvan düzenlenmesi görülür.
Sosyal işlevli yapılar içinde eğitim ve sağlık yapıları medreseler ve darüşşifalar/hastaneler en yaygın gruptur.
Medreseler; avlusuna göre açık ve kapalı avlulu, revak düzenine göre bir, iki, üç, dört yönden revaklı, eyvan sayısına göre bir, iki, üç, dört eyvanlı, kat sayısına göre bir veya iki katlı olarak incelenir.
Darüşşifaların plan şeması medreseler ile aynı özellikler yansıtır. Sosyal işlevli yapılardan ticaret ve konaklama yapıları kendi içinde konaklama işlevli şehir dışı kervansarayları/hanları ve konaklama işlevi olmayan şehir içi hanları, arasta, bedesten, kapalı çarşı, kapan, sûk gibi yapılar olarak sınıflandırılabilir.
Kervansaraylar; barınak ve avluya göre yalnızca barınağı olan kapalı tip, avlulu-eyvanlı tip, karma (avlu + barınağa sahip) tip ve eş odaklı tip olarak dört grupta incelenir.
Bayındırlık/su yapıları içinde incelediğimiz hamamlar çoğunlukla şehir içinde bağımsız, bir yapının içinde ya da yapı topluluğunun içinde konumlanırlar. Hamamlar soğukluk, ılıklık, ara mekânlar, sıcaklık, halvetler (yıkanma hücresi), su deposu, külhan gibi bölümlerden oluşur. Hamamların tipolojisi sıcaklığın planına göre yapılmaktadır. Selçuklu hamamlarının çoğunda sıcaklık üç/dört eyvanlı ve üç/dört halvetli plan şeması yansıtmaktadır.
